Όψεις της θέλησης του ανθρώπου – Του Χαράλαμπου Παπαδόπουλου

Του Χαράλαμπου Παπαδόπουλου:

Ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος σε συνέντευξή του στο κανάλι «Πεμπτουσία» μίλησε για την οντολογία της ανθρώπινης θέλησης. Από τα λόγια του π. Νικολάου προκύπτουν απαντήσεις σε ερωτήματα όπως γιατί τραυματίσαμε  εγκληματικά το δικό μας θέλημα με την λαθεμένη υπακοή που έκανε κυρίως η δική μας γενιά σε γονείς, δασκάλους, μεγαλύτερους ακόμα και σε Εξομολόγους, όπως και στο γιατί οι πιστοί επιστήμονες βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση από τους άθεους επιστήμονες όταν μελετούν την λειτουργία της φύσης.

Ό άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής μαρτύρησε για να υπογραμμίσει την τεράστια σημασία που έχει ότι μέσα στον Χριστό έχουμε να κάνουμε με μια πλήρη ανθρώπινη θέληση. Να κάνω μια παρένθεση και να πω ότι ήδη ο όρος θέληση είναι επαναστατικός. Στην αρχαία φιλοσοφία υπάρχει μόνο ο όρος βούληση. Η θέληση είναι ένας όρος που θα τον βρούμε μόνο στους αρχαίους ποιητές. Η διαφορά είναι μεγάλη. Στην αρχαία βούληση η οποία κορυφώνεται στην ηθική του Αριστοτέλη, αυτό το οποίο συνδέεται με την βούληση σαν απαραίτητη προϋπόθεση είναι η λογική κρίση. Πέρα από την λογική κρίση δεν μπορούμε να βουλόμεθα. Επομένως αν μείνουμε στο Αριστοτελικό πλαίσιο, δεν μπορεί να κατανοηθεί η Ενσάρκωση του Χριστού. Είναι αδύνατο να θέλει ο άνθρωπος όπως θέλει ο Θεός, γιατί αυτό είναι το μεγάλο μυστήριο του Χριστού. Ο Χριστός δεν είναι ένα πρόσωπο που κάνει νεύμα στις δυο φύσεις του για να κινούνται, λέει ο άγιος Μάξιμος. Χρησιμοποιεί την λέξη νεύμα. Όχι. Είναι ο Θεός ο κατά φύσιν που θέλει ως άνθρωπος. Αυτή η αντίδοση των θελημάτων είναι μεγάλο μυστήριο, αλλά θέλει ως άνθρωπος τα του Θεού και ως Θεός τα του ανθρώπου. Αυτή η αντίδοση των θελήσεων εξασφαλίζει ένα άνοιγμα. Δεν είναι βούληση αυτό. 

Εισάγει ο άγιος Μάξιμος τον όρο θέληση που τον βρίσκουμε μόνο στους ποιητές, τον οποίο στα σύγχρονα ελληνικά θα τον λέγαμε γινάτι, καημός. Στα αγγλικά μου κείμενα τον μεταφράζω burning desire, φλεγόμενος πόθος. Αυτό το πράγμα λοιπόν εξηγεί ότι ο Θεός θέλει τα του ανθρώπου και ο άνθρωπος ανοίγεται στην θέληση του Θεού, χωρίς την δυνατότητα αυτό το πράγμα να το οριοθετήσουμε λογικά. Έτσι γίνεται κατά χάριν άκτιστη η θέληση του ανθρώπου, εν Χριστώ πάντοτε. Αυτού του είδους το θέλημα κατ΄ αρχήν πρέπει να το περιγράψουμε όπως έκανε ο άγιος Μάξιμος και η 6η Οικουμενική Σύνοδος ως φυσικό θέλημα. Το φυσικό θέλημα το ορίζει ο Μάξιμος ως θέλημα της πληρότητας της φύσεως δηλαδή η φύση ως δημιούργημα του Θεού ζητά την πληρότητά της. Άλλη μια παρένθεση, δεν ξεχωρίζουμε την φύση από την χάρη στην Πατερική Θεολογία. Είναι συνδεδεμένα αυτά τα δύο, δεν ταυτίζονται, είναι όμως συνδεδεμένα. Δηλαδή το γεγονός της φύσεως συνυποθέτει το γεγονός της χάριτος. Δεν είναι η φύσις και η χάρις εποικοδόμημα όπως είπαν οι θεμιστές του Μεσαίωνα. Επομένως δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την φύση χωρίς την χάρη. Η φύση αντιλαμβάνεται πάντα στην εσχατολογική της εκπλήρωση, πως θα γίνει εν Χριστώ, πως θα γίνει στην Ανάσταση, αυτό είναι η φύση. Αυτή η φύση έχει ένα φυσικό θέλημα που ζητά την αφθαρτοποίησή της, την θεοποίησή της όπως αποκαλύπτεται δια του Χριστού. Κι αυτό που ζητά η φύση κάνει το φυσικό θέλημα να είναι ένα ιερό θέλημα, ένα άγιο θέλημα, ένα θέλημα το οποίο ο Θεός έβαλε στον άνθρωπο. Αυτό είναι το φυσικό θέλημα.

Υπάρχει όμως και το γνωμικό θέλημα, που είναι η γνωμική, προσωπική χρήση του φυσικού θελήματος. Πως θα χρησιμοποιήσουμε αυτή την διαδικασία της θέωσης  που έχουμε έμφυτη μέσα μας. Θα θεωθούμε με τον τρόπο του Χριστού ή θα θεωθούμε με τον τρόπο του Νίτσε ας πούμε που είναι θέληση για δύναμη ; Εγώ κάνω μια διάκριση στο σημείο αυτό, θέληση για δύναμη από την μια πλευρά, θέληση για το ομοούσιο από την άλλη. Κι αυτό θέλει εξήγηση. Το ομοούσιο το ξέρουμε ως ένα θεολογικό, τριαδολογικό δεδομένο. Εν Χριστώ μεταφέρεται στην κτίση όμως αυτό. Κι έτσι ενοποιούνται τα όντα ολόκληρα. Η ενοποίηση μέσα από τον δρόμο των αρετών φέρνει την αγάπη. Η αγάπη είναι ενοποιός των όντων. Η άσκηση της αγάπης είναι οντολογική κατάσταση, δεν είναι απλά ηθική, είναι η εκπλήρωση του σκοπού του Θεού για την δημιουργία, που είναι η των πάντων ενότης.

Επομένως η επιθυμία υπηρετεί τελικά αυτό το μεγάλο πράγμα αν γίνει με τον τρόπο του Χριστού, ως θέληση η οποία είναι πλέον γνωμικό θέλημα δηλαδή γνωμική χρήση του φυσικού θελήματος κατά Χριστόν. Μπορεί να γίνει και με τον τρόπο του φιλαυτοανθρώπου, δεν λέω του διαβόλου, γιατί και ο διάβολος σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει, με τον τρόπο της φιλαυτίας. Οπότε αυτός ο τρόπος οδηγεί σ’ αυτό που ο Νίτσε ονόμασε θέληση για δύναμη και νομίζω είναι η καλύτερη έκφραση από ένα φιλόσοφο. Και μην ξεχνάτε ότι αυτό είναι η ουσία τη δυτικής μεταφυσικής, το να θέλει ο άνθρωπος να είναι περισσότερος απ’ ότι είναι χωρίς όμως αυτό το πράγμα να μπαίνει στην διαδικασία της κοινωνίας, χωρίς το ομοούσιο, χωρίς το πλήρωμα της αγάπης. Αυτό είναι το πλήρωμα της ισχύος. Επομένως η θέληση γίνεται πλήρωμα ισχύος και όχι πλήρωμα αγάπης. Κι αυτό το πράγμα είναι το μεγάλο στοίχημα. 

Πάντως το φυσικό θέλημα είναι από τον Θεό άσχετα αν ο άνθρωπος το χρησιμοποιεί με ένα τρόπο που το καθιστά σύγχρονο Καιάδα. Ο σύγχρονος Καιάδας είναι αυτού του είδους η απολυτοποιημένη μοναδική επιθυμία. Και μάλιστα η εποχή μας χαρακτηρίζεται ακριβώς απ’ αυτό, από την θεοποίηση της θέλησης ως ισχύος και η οποία αποχωρίζει από τον άλλο. Εγώ το λέω η επανάσταση του οτιδήποτε, διότι στην δύση έχει συντελεστεί μεγάλη αλλαγή στον ατομικισμό. Έχει μεταβεί στον ναρκισσισμό σήμερα και δεν το έχουμε πάρει χαμπάρι. Νομίζω είναι ομόφωνη η γνώμη των Πατέρων ότι το φυσικό θέλημα δεν καταργείται. Δεν μπορούμε να πούμε σε έναν άνθρωπο «μη θέλεις». Ο άγιος Μάξιμος μαρτύρησε για το θέμα αυτό. Είναι πολύ σοβαρό. Ο άνθρωπος είναι θελητικό όν. Αν του απαγορεύσετε να θέλει, ο άνθρωπος θα περάσει σε ψυχοπάθεια, θα περάσει σε κατάθλιψη, σε κατάρρευση. Ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος να θέλει. Το φυσικό θέλημα του ανθρώπου λένε οι Πατέρες δεν μπορούμε να το επηρεάσουμε. Δεν μπορείς να πεις σε ένα παιδί «γίνε γιατρός», «παντρέψου την τάδε» ή «παντρέψου», «γίνε μοναχός», ακόμα κι αυτό.  Να του πεις κάνε υπακοή στο θέμα αυτό. Η υπακοή δεν αναφέρεται στο φυσικό θέλημα, αναφέρεται στο γνωμικό θέλημα. Είναι ένας τρόπος που παιδαγωγείται το γνωμικό θέλημα ώστε από φίλαυτο να γίνει φιλάδελφο και φιλόθεο. Με την υπακοή μπαίνω σε μια διαδικασία όπου αγκαλιάζω το θέλημα του άλλου ώσπου να βγω από τον κύκλο της φιλαυτίας. Και μαθαίνοντας να θέλω για χάρη του άλλου ευλογείται από τον Θεό. 

Ο Χριστός αυτό έκανε. Το μυστήριο του Σταυρού του Χριστού είναι ότι θέλει για χάρη μας. Αυτό είναι ο Σταυρός. Ότι κάνει αυτό που θέλουμε εμείς. Εμείς τι θέλουμε ; Θέλουμε να βρούμε ένα θύμα να σηκώσει την τρέλα που κουβαλάμε όλοι μας. Αυτό μέχρι τον Χριστό γινόταν χωρίς να το θέλει το θύμα. Είναι η θυματοποίηση που περιέγραψε ο μεγάλος στοχαστής Ζιράρ. Και ξαφνικά έρχεται κάποιος και λέει εγώ παίρνω όλη την ευθύνη. Θέλει αυτό που θέλουμε εμείς. Όταν με ρωτάνε να τους πω με μια κουβέντα τι είναι ο Σταυρός τους απαντάω, το να κάνεις το θέλημα του άλλου, το να παίρνεις την ευθύνη του άλλου. Όχι επειδή ο άλλος είναι καλός ή κακός και εσύ είσαι κακός, όχι, αλλά επειδή αυτός είναι ο νόμος ο πνευματικός, ο νόμος της αγάπης και ο νόμος του είναι. Με τον τρόπο αυτό αναλαμβάνει κάποιος την ευθύνη του άλλου και με τον τρόπο αυτό είναι το μυστήριο της υπακοής, το βαθύτερο μυστήριο της υπακοής. Ούτε κάνω υπακοή για να μου πει ένας ουράνιος άνθρωπος πως θα πετύχω στη ζωή μου. Αυτά είναι ανόητα πράγματα. Το κάνουν πολλοί, λένε θα πάρω την ευλογία του Θεού. Την ευλογία του Θεού θα την πάρεις επειδή κάνεις το άνοιγμα αυτό, και θα πάρεις πολύ μεγαλύτερη ευλογία στην πραγματικότητα, απ’ αυτή που νομίζεις εσύ. Μπορεί αν θέλει ο Θεός να μην γίνει αυτό που επιθυμείς για να δοκιμαστείς κιόλας, η προαίρεσή σου. 

Κάνεις λοιπόν με την υπακοή παιδαγωγία του γνωμικού θελήματος, το οποίο είναι προσωπικό δεν υποκαθίσταται από το θέλημα του Γέροντα. Είναι πολύ ελεύθερη κατάσταση να κάνω το θέλημα ενός άλλου. Δεν καταργείται το δικό μου. Ανοίγεται κι αυτό είναι τεράστιο, πολύ σημαντικό. Ξαφνικά ο άνθρωπος  από ένα φίλαυτο, παρανοϊκό όν γίνεται ένα αγαπητικό πλάσμα, ένας άνθρωπος που καταλαβαίνει τον άλλο. Κι αυτός ξέρετε είναι ο ορισμός της ψυχικής υγείας. Κάπου λέει ο μεγάλος ψυχαναλυτής Λακάν, ο νευρωτικός όταν αρχίζει και σας μιλάει ή μιλάει σε σας χωρίς να μιλάει για τον εαυτό του ή μιλάει για τον εαυτό του χωρίς να μιλάει σε σας. Όταν καταφέρει να μιλάει σε σας για τον εαυτό του έχει θεραπευτεί, που σημαίνει σας αγάπησε, σας ανοίχτηκε. Αυτό είναι η υπακοή με μοντέρνους όρους. Όλα αυτά έχουν φοβερή δυναμική στην καθημερινότητά μας.