Του Σταύρου Π. Καπλάνογλου:
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ
Η κωμόπολη Γκιονέν απείχε 38 χλμ. από την Πάνορμο, νοτιοδυτικά της λίμνης Αφνίτιδας, κοντά στον ομώνυμο ποταμό Γκιονέν-τσάι (Gönen-çay) και δίπλα στην αρχαία πόλη «Άρτεμις Θερμαία».
ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟΥ 1922
Η ονομασία της κωμόπολης, Γκιονέν, ήταν κοινή για το ελληνορθόδοξο και το μουσουλμανικό στοιχείο, και αποτελεί και σήμερα το όνομα του οικισμού (Gönen). Ο συνολικός πληθυσμός του Γκιονέν πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή έφθανε στους 4.500 κατοίκους.1 Οι χριστιανικές οικίες ήταν 375, ενώ οι μουσουλμανικές περί τις 1200-1300. Στο χωριό κατοικούσαν επίσης 5-6 οικογένειες Αρμενίων. Επίσης στο Γκιονέν εγκαταστάθηκαν και κάποιες οικογένειες Ποντίων. Οι ορθόδοξοι κάτοικοι της κωμόπολης ήταν ελληνόφωνοι. Για το 1904 το Πατριαρχείο δίνει πληθυσμό Γκιονέν 600 ελληνορθόδοξοι κάτοικοι και 3.400 μουσουλμάνοι και για το 1922 δίνει τον αριθμό των 759 ελληνορθόδοξων κατοίκων
ΙΣΤΟΡΙΑ
Το παλαιότερο γνωστό όνομα της πόλης είναι το Asepsus (Ασεψούς στην αρχαία ελληνική ). Αυτό ήταν και το όνομα του ρυακιού, το οποίο ρέει δίπλα στο κέντρο της πόλης και διασχίστηκε από τη ρωμαϊκή γέφυρα Aesepus . Η έρευνα δείχνει ότι το μετέπειτα όνομα ήταν η Artemea (Αρτέμηα), μια παράδοση της ελληνικής θεάς Άρτεμις . Μετά την οθωμανική κατάκτηση χρησιμοποιήθηκε το όνομα Gönen. Η ετυμολογική πηγή αυτού του ονόματος εξακολουθεί να αμφισβητείται. Οι ευρέως αποδεκτές δυνατότητες είναι: Giunan : Μια λέξη που σημαίνει “ελληνική” (Yion στα αρχαία ελληνικά ), γίνεται “Giunen” και στη συνέχεια “Gonen” στα τουρκικά Σύμφωνα με το Seyahatname του Evliya Çelebi (όπου συγκέντρωσε τα νομίσματα των ταξιδιών του), ο Gönen χρησιμοποιήθηκε από τους κυβερνήτες της Μπούρσα ως καλοκαιρινές διακοπές, όπου απολάμβαναν τις θεραπευτικές χρήσεις των θερμών πηγών . Υπέφερε από 2 τρομακτικούς σεισμούς ο ένας καταστροφικός σεισμός είχε συμβεί εδώ το 1440 μ.Χ Στις 18 Μαρτίου 1953, 30 σχεδόν χρόνια μετά την εκδίωξη των Ελλήνων υπέστη σεισμό 7.3,rihter Υπήρχαν δύο συνοικίες: η μουσουλμανική και η ρωμαίικη. H αγορά βρισκόταν στη μουσουλμανική συνοικία.
ΑΡΤΕΜΙΣ Η ΘΕΡΜΑΙΑ
Έξω από την κωμόπολη υπήρχαν περίφημα ιαματικά λουτρά (θερμές πηγές της Αρτέμιδος Θερμαίας). Μέχρι και την περίοδο πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή τα επισκέπτονταν ακόμη και κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, ιδιαίτερα το καλοκαίρι. Υπήρχαν εκεί τρία κτήρια: το ένα από αυτά, το αρχαιότερο (πιθανόν της Ρωμαϊκής εποχής), απείχε από τα άλλα δύο περίπου 500 μ. Ήταν χτισμένο περί το 1,5 μ. μέσα στη γη: έπρεπε κανείς να κατέβει σκαλιά για να εισέλθει στο εσωτερικό του. Τα άλλα δύο κτήρια ήταν νεότερα (μάλλον της οθωμανικής περιόδου). Το νερό που ανέβλυζε από τις πηγές ήταν θερμό (μέχρι του σημείου βρασμού) και είχε ιαματικές ιδιότητες.
ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Το Γκιονέν υπαγόταν εκκλησιαστικά στη μητρόπολη Κυζίκου, η οποία είχε έδρα την Αρτάκη. Άγιος Γεώργιος Στον οικισμό υπήρχε μεγάλη πέτρινη εκκλησία με ξύλινο καμπαναριό, αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο. Εξωκλήσι Άγιος Γεώργιος Υπήρχαν ακόμη ένα ξωκλήσι, αφιερωμένο επίσης στον Άγιο Γεώργιο, και Προφήτης Ηλίας Το αγίασμα του Άη Λια (Προφήτη Ηλία) που βρισκόταν πάνω στην κορυφή ενός λόφου. Σύμφωνα με το έθιμο ο εκάστοτε προσκυνητής μετέφερε εκεί πάνω και μία πέτρα. Έτσι, σχηματίστηκε ένας μεγάλος σωρός από πέτρες, όπου οι προσκυνητές που προσδοκούσαν τη θεραπεία των ιδίων ή προσφιλών τους προσώπων από κάποια αρρώστια, έδεναν επάνω μαντιλάκια ή κουρελάκια. Κάθε χρόνο στη γιορτή του Προφήτη Ηλία οι ελληνορθόδοξοι κάτοικοι του Γκιονέν έκαναν λιτανεία προς το αγίασμα μεταφέροντας τα εικονίσματα της εκκλησίας τους εκεί.
ΠΑΙΔΕΙΑ
Η ορθόδοξη κοινότητα διέθετε τετρατάξιο δημοτικό σχολείο, το οποίο ανοικοδομήθηκε εκ βάθρων στις αρχές του 20ού αιώνα με την οικονομική ενίσχυση που πρόσφερε στους κατοίκους ο πλούσιος ομογενής από την Κωνσταντινούπολη Ζαχαρίας Δ. Χατζόπουλος. Το 1904 το σχολείο είχε 55 μαθητές και ένα δάσκαλο
ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ
Το Γκιονέν αποτελούσε το εμπορικό κέντρο της γύρω περιοχής (κάτω κοιλάδα του ποταμού Αισήπου-Γκιονέν). Στο παζάρι της κωμόπολης που διεξαγόταν κάθε Τρίτη συγκεντρώνονταν από τα γύρω χωριά (κυρίως των Τούρκων και των Κιρκασίων) και πωλούνταν ψωμί, βούτυρο, κρέατα, φρούτα κ.ά. Αντίθετα το πετρέλαιο, τη ζάχαρη, το σαπούνι και το ρύζι τα αγόραζαν από την Κωνσταντινούπολη και κατά δεύτερο λόγο από την Πάνορμο. Οι μεγαλέμποροι του Γκιονέν ψώνιζαν από την πρωτεύουσα, ενώ οι μικρέμποροι (μπακάληδες κ.λπ.) από την Πάνορμο. Άξια αναφοράς είναι η αγοραπωλησία αλόγων που γινόταν κάθε καλοκαίρι μεταξύ 10-13 Ιουνίου. Οι ορθόδοξοι κάτοικοι του οικισμού κατά κανόνα δεν ασχολούνταν με τη γεωργία. Με αυτήν ασχολούνταν κυρίως το μουσουλμανικό στοιχείο (Τούρκοι και Κιρκάσιοι) των γύρω χωριών. Αντίθετα, δέσποζαν στις εμπορικές δραστηριότητες του οικισμού. Οι περισσότεροι ήταν τεχνίτες και έμποροι. Μόνο μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο κάποιοι ορθόδοξοι ασχολήθηκαν με την καλλιέργεια καπνού και τη σηροτροφία. Αλλά και στην περίπτωση αυτή συνεταιρίζονταν με τους μουσουλμάνους ιδιοκτήτες γης, καλλιεργώντας τα κτήματά τους.
ΞΕΡΙΖΩΜΟΣ
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή οι ορθόδοξες οικογένειες από το Γκιονέν εγκαταστάθηκαν στην Προσοτσάνη Δράμας, στη Νιγρίτα Σερρών, στην Καβάλα, στο Αλιβέρι και στην Αθήνα.