Ποντιακές λέξεις από ποντιακούς στίχους με αρχαιοελληνική προέλευση – Της Δέσποινας Μιχαηλίδου Καπλάνογλου

Της Δέσποινας Μιχαηλίδου Καπλάνογλου:

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η επιλογή των λέξεων στην σημερινή παρουσίαση έγινε από ένα παραδοσιακό Ποντιακό τραγούδι που αναφέρεται σε ένα Πασχαλινό έθιμο του ξεκινά από την ημέρα της έναρξης της 40ήμερης νηστείας ( Καθαρά Δευτέρα ) και λήγει στο Μεγάλο Σάββατο, τον ‘’ΚΟΥΚΑΡΑ’’

Ο κουκαράς ή κοράκι όπως το έλεγαν τα μικρά παιδιά, ήταν ένα μεγάλο κρεμμύδι ( με κοτσάνι) ή πατάτα πάνω στο οποίο κάρφωναν εφτά φτερά από κότα ή κόκορα σε ημικύκλιο όσες οι εβδομάδες της νηστείας. Έξι φτερά ήταν σκούρα και το έβδομο λευκό και συμβόλιζε την Μεγάλη εβδομάδα.

Κάθε εβδομάδα που περνούσε αφαιρούσαν και ένα φτερό μέχρι να τελειώσουν όλα στο τέλος της νηστείας χωρίς να γίνει αντιληπτό από τα παιδιά, τον κρεμούσαν από το ταβάνι. Το κρέμασμα γινόταν την Καθαρά Δευτέρα πολύ νωρίς.

Αν δεν συμμορφώνονταν με το κράτημα της νηστείας τα φοβέριζαν ότι θα τα φάει ο κουκαράς .

Με τρόπο φυσούσαν τον κουκαρά, που καθώς κουνιόταν και περιστρέφονταν προκαλούσε τον φόβο.

ΠΟΝΤΙΑΚΑ

Έρθεν οφέτος η Λαμπρή,

Έρθεν οφέτος η Λαμπρή, τον κουκαράν εβγάλτεν
φετιζνόν κόκκινον ωβόν, ξαν’ σην εικόναν βάλτεν

Την Λαμπρήν χρόνια πολλά τρώνε κόκκινα ωβά
την Λαμπρήν Χριστός Ανέστη όλ’ λένε Αληθώς Ανέστη.

Έρθεν οφέτος η Λαμπρή, τα καλά τα ημέρας
θα φορούν και σκεπάουνταν τα κορτσόπα τη χώρας.

Χριστός Ανέστη σήμερον, όλ’ λάσκουν χαρεμένα
σ’ όλια τα σπίτια τρών’ και πίν’, τα πόρτας ανοιγμένα.

Χριστός Ανέστη εκ νεκρών και θάνατον πατήσας
το βίο μ’ όλιον θα πουλώ και δίγω από πίσα τ’ς.

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

Ήρθε φέτος η λαμπρή

Ήρθε φέτος η λαμπρή τον κουκαράν βγάλτε .

Φετινό κόκκινο αυγό βάλτε στην εικόνα.

Την Λαμπρή χρόνια πολλά, τρώνε κόκκινα αυγά

την Λαμπρή Χρίστος Ανέστη, όλοι λένε Αληθώς Ανέστη.

Ήρθε και φέτος η Λαμπρή οι καλές μέρες

θα φορέσουν και θα σκεπαστούν τα ξένα κοριτσάκια

Χριστός Ανέστη σήμερα, όλοι τριγυρνούν χαρούμενοι,

σε όλα τα σπίτια τρώνε και πίνουν, οι πόρτες ανοιχτές.

Χρίστος Ανέστη εκ νεκρών και θάνατο πατήσας ,

την περιουσία μου όλη θα πουλήσω και θα της την χαλαλίσω (προσφέρω).

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

Εβγάλτεν – Οφέτος – — Σκέπαουνταν & σκεπάζω – Ξαν & ξανά – Χαρεμένα & χαίρομαι -Δίγω & δίω και την φράση ΄΄Δίγω από πίσα τ’ς ΄΄

Εβγάλτεν
Εγβαίνω -εβγαίνω και εβγάλλω – εγβάλλω
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Έκ + βαίνω
Ετυμολογία : εκβαίνω < αρχαία ελληνική ἐκβαίνω < ἐκ + βαίνω
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : (λόγιο) βγαίνω ,έξοδος ,λήξις ,τέλος
Συγγενικές και σύνθετες λέξεις: Έκβαση , εμβαίνω , επεμβαίνω
επιβαίνω . κατεβαίνω . μεταβαίνω , παραβαίνω.

– Οφέτος
Φετιζνός Εφετιζ’νος ,οφετιζ’νος
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Έπ’ ἔτος
Ετυμολογία : φετινός < φέτος + -ινός < φέτος < ἐφέτος < ἐφ’ ἔτος < ἐπί + ἒτος
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Φέτος, το παρόν έτος
Συγγενικές και σύνθετες λέξεις:Φετινός,εφετινός ,ἐφήμερος.

– Σκεπάουνταν
Σκέπασμα – σκεπάζω
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη :Σκέπω
Ετυμολογία : σκεπάζω < (κληρονομημένο) αρχαία ελληνική σκεπάζω < σκέπω
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : σκεπάζονται.
Συγγενικές και σύνθετες λέξεις: σκέπασμα σκεπαστή σκεπαστήρι σκεπαστός σκέπαστρο σκεπή .

Ξαν – ξανά
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Έξ + ἀνά
Ετυμολογία : ξανά < ἐξανά- ( < ἐξ + ἀνά) στην αρχή ρημάτων της αρχαίας ελληνικής όπως π.χ. το ἐξαναπληρόω-ῶ (αναπληρώνω εντελώς) και ἐξανευρίσκω (σκαρφίζομαι) που δήλωναν επανάληψη της διάθεσης του ρήματος. Με έκπτωση του αρχικού ε και αποχωρισμό του ξανά διαμορφώθηκε αυτοτελής πρόθεση που λόγω της χαλαρής σύνδεσής της με το ρήμα (βρίσκω ξανά, ξαναβρίσκω) κατέληξε επίρρημα.
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Ξανά – Για μια ακόμη φορά, πάλι.
Συγγενικές και σύνθετες λέξεις:Ξαναπληρώνω (πληρώνω ξανά) αλλά αναπληρώνω (ξαναγεμίζω ένα κενό)
• ξαναγεννιέμαι και ξανανιώνω αλλά ανανεώνομαι
• ξαναφεύγω, ξαναπαίρνω, ξαναγυρίζω, ξαναφορμάρω

Χαρεμένα–χαίρομαι
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη :χαίρω
Ετυμολογία : χαρούμενος < (κληρονομημένο) μεσαιωνική ελληνική χαρούμενος < χαιρούμενος < χαίρχαρεμένα–χαιρομαιομαι + -ούμενος < αρχαία ελληνική χαίρω
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Χαρούμενα.
Συγγενικές και σύνθετες λέξεις:Καταχαρούμενος χαζοχαρούμενος χαρούμενα (επίρρημα)

Δίγω -δίω
Δίγω από πίσα τ’ς
*Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη :Δίδωμι
Ετυμολογία : Δίδωμι
δίδωμι < ινδοευρωπαϊκή ρίζα *dédeh₃- < *deh₃- (δίνω)
Δίνω, παραδίδω
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Η φράση δίγω από πίσα τ’ς = Θα της τα χαλαλίσω (προσφέρω).
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Διγω -διω = δωρίζω, προσφέρω παραχωρώ επιτρέπω αφιερώνω.

Συγγενικές και σύνθετες λέξεις:• δόσις ,δοτός ἀναδίδωμι ἀνταποδίδωμι