Το βράδυ της εορτής της Παγκοσμίου Υψώσεως του Τιμιου Σταυρού, εδώ και πολλά, άγνωστον πόσα, χρόνια στην πόλη της Κοζάνης λαμβάνει χώρα ένα έθιμο, μια συνήθεια τοπική, η οποία σχεδόν έχει ισχύ νόμου. Στο λόφου του χαμηλού Αηλιά, ο οποίος από τη δεκαετία του 1920 ονομάζεται και Μεταμορφώσεως αφού η εκκλησία που υπήρχε εκεί και στην οποία τιμάτο ο προφήτης Ηλίας άλλαξε άγιον και αφιερώθηκε στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος αφού ο επίσημος προφήτης μεταφέρθηκε στον ψηλό Αηλιά, με την παρουσία πολλών κοζανιτών (ο αριθμός ποικίλει κάθε χρόνο ανάλογα με την προσέλευση των έξωθεν της πόλεως –κυρίως από Θεσσαλονίκη κοζανιτών) τελείται εσπερινός μετ’ αρτοκλασίας στη μνήμη εκείνων των εποικιστών της πόλης οι οποίοι το 1612 που ήρθαν σ’ αυτήν. Πολλές πλούσιες οικογένειες που κατοικούσαν στην περιοχή των Αγράφων Θεσσαλίας μετά το αποτυχημένο κίνημα –επανάσταση του αρχιερέως Τρίκκης Διονύσιου του Σκυλοφιλόσοφου έφυγαν από κει για να γλιτώσουν την καταδίωξη και τη σφαγή από τους Τούρκους. Εφτασαν στην τότε μικρό πολίχνη της Κοζάνης κι εγκαταστάθηκαν πρόχειρα στα κελιά του ναού του αγίου Δημητρίου της πόλεως που ήταν και ο παλαιότερος ναός της. Αυτό έγινε το μήνα Σεπτέμβριο κι αφού πέρασαν τον πρώτο καιρό εκεί κι έβγαλαν το πρώτο χειμώνα πήραν οικόπεδα κι έκτισαν σπίτια στην πόλης. Αυτοί έφεραν την τέχνη της βαφικής και την κατασκευή είδους οικιακών υφασμάτων αλλά και την σπαρτουργίαν. Οι οικογένειες των πρώτων αγραφιωτών, πολλές συνεχίζουν μέχρι και σήμερα στην Κοζάνης ήταν οι: Γαζή, Λόβα, Αγραφιώτου, Τόλιου, Θάνου, Γατή, Γεωργαλά, Κριαρά, Μάνθου, Σούφλια.
Σε ανάμνηση εκείνου του γεγονότος οι απόγονοι των εποίκων μαζεύονται την παραμονή της εορτής του αγίου Βησσαρίωνος επισκόπου Λαρίσης, ο οποίος θεωρείται προστάτης όλης της Θεσσαλίας για το εσπερινό και στη συνέχεια ανήμερα της εορτής και τελούν θεία λειτουργία. Στην εκκλησία της Μεταμορφώσεως υπάρχει φορητή εικόνα του αγίου παλιά αφιερωμένη από τους αγραφιώτες σ’ αυτόν. Παλαιότερα το βράδυ της 14ης Σεπτεμβρίου στην εκκλησία και στον αύλειο χώρο της στηνόταν αληθινό πανηγύρι.
Το γεγονός αυτό έχει μια ιδιαίτερη σημασία γιατί οι αγραφιώτες είναι οι μοναδικοί από τους διάφορους κατά καιρούς μαζικούς εποικιστές της πόλης που διατηρούν ακόμα μια ιστορική ενότητα μεταξύ τους και νιώθουν ότι αποτελούν στο μεγάλο χωνευτήρι των ποικίλων πληθυσμών της πόλης μια ιδιαίτερη κατηγορία στο επίπεδο έστω της ιστορίας και τη συνέχεια κάποιων που ήρθαν πριν 400 χρόνια. Το 2012 μαζί με τον εορτασμό των 100χρόνων από την απελευθέρωση της πόλης πρέπει κι οι αγραφιώτες να θυμηθούν με τον τρόπο τους και με εκδηλώσεις τα 400 χρόνια της άφιξης στην Κοζάνη.
Η ιστορία του εποικισμού της Κοζάνης συνοπτικά έχει ως εξής, όπως περιγράφεται στην «Ιστορία της Κοζανης» του Π. Λιούφη, εκδ. του 1924.
Η πόλη διαμορφώθηκε σιγά σιγά μετά το 14ο αιώνα με πρώτους μαζικούς έποικους από τη Βόρειο Ηπειρο και τα μέρη Μπιθυκούκιον και Κόσδιανη. Αυτοί εγκαταστάθηκαν στο σημερινό Σιόποτο και τα Παλιόσπιτα.
Στη συνέχεια ήρθαν έποικοι από την περιοχή Σερβίων κι εγκαταστάθηκαν στη θέση Τρίδενδρον στον άγιο Κωνσταντίνο σήμερα.
Μαζί μ’ αυτούς ήρθαν από τα χριστιανικά χωριά που εξισλαμίσθηκαν, Δρεπανάδες και Σταρείδωλα ΒΑ της σημερινής πόλεως κοντά στο σημερινό Δρέπανο.
Το 1646-47 πενήντα οικογένειες Ηπειρώτες από τα Ακροκεραύνια όρη με αρχηγό τον τον ιερέα Παπαγκίκα και το γιο του Γεώργιο εγκαταστάθηκαν στη περιοχή Σρκα (σλαβιστί ή αλβανιστί βραχώδης προεξοχή)
ΤΟ 1649 μετά την καταστροφή του βυζαντινού κάστρου και του χωριού Κτένι 80 οικογένειες με αρχηγό τον Ιωάννη Τράντα ήρθαν στην Κοζάνη. Αυτός ήτα ο καθοριστικός εποικισμός για την πόλη. Ο Ι. Τράντας ονομάστηκε ο πρώτος άρχοντα της πόλης κι ο γιος του Χαρίσος έβαλαν τα θεμέλια της σημερινής Κοζάνης.
Κατά το 1750, 28 οικογένειες Αιγυπτίων χριστιανών ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στα ΝΑ της πόλεως στην περιοχή που ονομάστηκε κατά παραφθορά από το Αιγύπτιοι, «γύφτικα».
Οι αγραφιώτες με συγκινητική συνέπεια προσέρχονται κάθε χρόνο στο εσπερινό και στη λειτουργία για να θυμηθούν τους προγόνους τους και την αφετηρία τους που χάνονται στο βάθος τελικά της τοπικής ιστορίας.
Σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος η πόλη πρέπει να τιμήσει αυτούς τους συμπολίτες που συνεχίζουν να ζουν την ιστορία τους και μια οδό της πόλης να την ονομάσουν «Αγραφιώτικα» γιατί αποτελούν ένα ζωντανό θραύσμα της μικρής ιστορίας που πρέπει να μη λησμονηθεί.
Του Βασίλη Καραγιάννη, δημοσιευμένο στη σελίδα του fb Κοζάνη μνήμες αναμνήσεις και εικόνες
