Οι χάρτες της ΙΝΦΟΤΕ και οι περιπέτειες της Γεωγραφίας στη Δυτική Μακεδονία – Γράφει ο Θανάσης Καλλιανιώτης

Γράφει ο Θανάσης Καλλιανιώτης:

Το κείμενο είχε δημοσιευτεί παλαιότερα στις εφημερίδες Θάρρος (15.10.03) 1, 3 & Πτολεμαίος (11.11.03) 8-9. Σήμερα βλέπει ανακτενισμένο τον ψηφιακό κόσμο.

Στον χρυσό οδηγό και τηλεφωνικό κατάλογο Δυτικής Μακεδονίας που πριν από δύο χρόνια μοίραζε ο ΟΤΕ, ενώ σήμερα προσφέρει θυγατρική του εταιρία, εμπεριέχονται γεωγραφικοί χάρτες των τεσσάρων νομών της. Πρόσφατα κυκλοφόρησε ο τόμος του 2003 σε νέα βάση και με επιπλέον τουριστικές πληροφορίες, αλλά με αβλεψίες και παραδρομές. Κρίνεται, λοιπόν, αναγκαία μια μερική επισκόπησή τους προσμένοντας ώστε στον κατάλογο του επομένου έτους οι χαρτογράφοι και οι συντάκτες της INFOTE να διορθώσουν τα ημαρτημένα μιας και οι ίδιοι προσπαθούν για «ορθότητα, πληρότητα και ακρίβεια» όσων παραθέτουν.

Σε προσεκτική παρατήρηση και μελέτη παλαιών και νέων χαρτών ερείδεται το παρόν κείμενο. Ανασύρθηκαν, φυσικά, παρελθούσες μνήμες πολύωρων επισκέψεων σε τόπους της περιοχής και ξεφυλλίστηκαν εκ νέου καταγραμμένες συνεντεύξεις και συζητήσεις με κατοίκους πόλεων και υπαίθρου. Χρειάστηκαν ακόμη τηλεφωνήματα σε γνωστούς και άγνωστους κατοίκους. Απολύτως αναγκαίες στάθηκαν περιηγήσεις σε χώρους αφώτιστους από τη γραπτή παράδοση και περισσότερες, εικονικές όμως, επισκέψεις στο διαδίκτυο. Όπως επίσης κι άλλα βοηθήματα από όσα δηλώνονται, αλλά δεν αναγράφονται, για λόγους οικονομίας και μόνο.

Δυστυχώς δεν υπήρξε η δυνατότητα να ιδωθούν λεπτομερέστεροι χάρτες, οι εμπιστευτικοί λ.χ. της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (στο εξής ΓΥΣ), τους οποίους σχεδίασαν επαγγελματίες ή ερασιτέχνες χαρτογράφοι κι εκτύπωσαν έπειτα από εντολές ανωτέρων τους αλλάζοντας ή παραλλάσσοντας προφορές κι ονόματα. Δεν ειδώθηκε το περιεχόμενο της Χαρτοθήκης του Δήμου Κοζάνης ούτε ο γράφων γνωρίζει επακριβώς το περιεχόμενό της.

Σε κάθε χάρτη, ακόμα και σε στατικούς, αποτυπώνονται όχι μόνο (φανερά) τοπωνύμια και δρόμοι, αλλά και (λανθάνοντα) δομικά στοιχεία της εποχής που εκδόθηκε όσο και εμπειρίες, ιδεολογίες, γνώσεις, διαδικασίες επιλογής των χαρτογράφων κλπ. Τα λάθη των πρόσφατων χαρτών της INFOTE δείχνουν ότι η Γεωγραφίας έχει ακόμη αρκετό δρόμο μπροστά της κι ακόμη τη στάση της πολυάνθρωπης πρωτεύουσας ως προς την ολιγομελή επαρχία και την αδυναμία της τελευταίας ως προς την προηγούμενη: θα ήταν απίθανο να διαμαρτύρονταν ο Δήμος Φιλώτα επειδή ο χάρτης της INFOTE αναγράφει τον οικισμό Λεβαία ως Λακκιά, οι κάτοικοι του Άργους Ορεστικού διότι περίγυρος οικισμός του δηλώνεται με το όνομα της κοντινής θέσης Παλάμη αντί του ορθού Κρεμαστό, ο Δήμος Βεντζίων επειδή στο χωριό Μικροκλεισούρα δεν φτάνει κανείς δρόμος, η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης, διότι στο διαφημιστικό της ένθετο για το νομό το όρος Μπούρινος γράφεται Μπούρικας, τα Πιέρια Πιέριο, η μονή Ζάμπουρντας Ζάβαρδα και Μ. Αγιου Νικάρονος, κττ.

Xαρτογραφικές πηγές
Δεν είναι εύκολο να ανακαλυφθούν οι πηγές των χαρτογράφων, είναι όμως σχεδόν βέβαιο ότι βασίζονται σε προηγούμενη έκδοση, μεταφέροντας έτσι όχι λίγα τοπωνυμικά λάθη, π.χ. το χωριό του οροπεδίου Βεντζίων Βάρη, παλαιότερα Βάρσια, αναγράφεται και στους δύο χάρτες -αλλά και σε άλλους – ως (ο) Βάρης, ωστόσο δεν ακολουθούν πολύ πιστά τους προκατόχους των ιδιαίτερα στην οδική χάραξη. Οι καινούργιοι σμίκρυναν τις γραμματοσειρές των τοπωνυμίων δυσχεραίνοντας αισθητά την άνετη ανάγνωσή τους και θεώρησαν ορθό να αποτυπώσουν τις υψομετρικές διαβαθμίσεις με χρώματα διαφορετικά των προγενεστέρων, ενέργεια κατά βάσιν ορθή, όμως το (εκτυπωτικό) αποτέλεσμα δεν δικαίωσε τελικά τη νέα επιλογή, καθώς τόποι με υψομετρικές διαφορές άνω του ενός χιλιομέτρου χρωματίζονται ομοίως, π.χ. η κορυφή των Πιερίων Φλάμπουρο με υψ. 2.190 μ. και η περιοχή του χωριού Αγία Παρασκευή Κοζάνης που ευρίσκεται στα 610 μ. έχουν το ίδιο χρώμα.

Ακόμα οι νέοι πρόσθεσαν, ρέματα και παλαιούς οικισμούς, αφαίρεσαν δρόμους κι άλλα. Γενικά δεν συμβουλεύτηκαν σύγχρονους χάρτες, ιδιαίτερα των τοπικών Δήμων και Νομαρχιών, έντυπους ή ηλεκτρονικούς, και άντλησαν πληροφορίες από απροσδιόριστες πηγές και χωρίς να ελέγχουν πάντα την ορθότητά τους. Φαίνεται ότι βασίστηκαν χωρίς τη δέουσα προσοχή σε αποχαρακτηρισμένους ή μη χάρτες της ΓΥΣ, άγνωστοι στον γράφοντα, οι οποίοι περιέχουν σχεδόν τα πάντα, αλλά μόνο που αρκετά από τα πάντα αυτά κάποτε άλλαξαν απότομα και σήμερα πολλά αλλάζουν γρηγορότερα από την αναβάθμιση των χαρτών.

Ο Επιδήμιος Πόλεμος του 1943-49 υπήρξε η δεύτερη αιτία σαρωτικών αλλαγών στα αλλόφωνα τοπωνύμια της περιοχής -η πρώτη ήταν το 1927 και η τρίτη το 1967. Ως τη δεκαετία του 1940 και κατά τη διάρκειά της τα ονόματα των υψωμάτων εγγράφονταν για πρακτικούς λόγους στους χάρτες της ΓΥΣ όπως εκφωνούνταν από τους κατοίκους, μετά όμως έλαβαν ονόματα προς τιμήν φονευθέντων αξιωματικών του Ελληνικού Εθνικού Στρατού. Το ύψωμα Μπίκοβικ (1505 μ.) π.χ., κείμενο βορείως της Καστοριάς, όπου φονεύθηκαν ή τραυματίστηκαν εκατοντάδες αντίπαλοι στα τέλη του 1948-αρχάς 1949, εγγράφεται σήμερα σε χάρτες αθηναϊκού ορειβατικού περιοδικού ως λοχαγού Περτσέλη και καμιά παρένθεση δεν υπενθυμίζει την πρότερη ονομασία του –προφανώς είναι απίθανο οι κάτοικοι της περιοχής να γνωρίζουν το νέο όνομα.

Υδάτινοι οικισμοί και δρόμοι
Δύο από τις πιο οπτικές αβλεψίες, απόρροια βιαστικής εργασίας ή απουσίας καλού ελέγχου, είναι η τοποθέτηση της (κουκκίδας της) Κρεπενής, που θεωρούν οι χαρτογράφοι ως οικισμό, μέσα στη λίμνη της Καστοριάς, ενώ η Κρεπενή είναι σήμερα περιοχή στην ανατολική όχθη της κι όχι κατοικημένος τόπος. Αν όμως η κουκκίδα αποτελεί εκτυπωτική παραδρομή, η «επιπλέουσα οδός» μιας άλλης λίμνης, τεχνητής αυτή τη φορά, δύσκολα ερμηνεύεται: πράγματι δρόμος ξεκινά από τη μέση της Υψηλής Γέφυρας Σερβίων και καταλήγει μέσω της λίμνης του Αλιάκμονα στον Βελβεντό, δρόμος που στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κι ούτε προβλέπεται να κατασκευαστεί. Παρεμπιπτόντως σε τοπικό οδηγό η ειρημένη λίμνη ονομάζεται τεχνητή λίμνη Πολυφύτου, ενώ σε έντυπο κατασκευαστικής εταιρίας των γεφυρών της καλείται απλούστερα λίμνη Πολυφύτου κι όχι λίμνη του Αλιάκμονα, διότι ο ποταμός ήδη διαθέτει -και διαφημίζεται ότι θα προστεθούν- κι άλλες παρόμοιες τεχνητές λίμνες. Παρόμοια ίσως εκτυπωτική παραδρομή αποτελεί και η τοποθέτηση του Αρχαιολογικού Χώρου Σισανίου, του Μακεδονικού Τάφου Σπηλιάς και του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα στην λωρίδα των Σερβίων αντί των ορθών οροπεδίων Σιάτιστας, Πτολεμαΐδας και Κοζάνης αντίστοιχα.

Συναντώνται επίσης στους χάρτες ορθογραφικά λάθη και παρατανονισμοί όπως Κάτω Κόμη αντί Κάτω Κώμη, Παλούρια αντί του ορθού Παλιουριά, Ζακάς αντί Ζιάκας, Ταμπάτζειο Λύκειο αντί Τραμπάντζειο, (λίμνη) Ζάζατη αντί Ζάζαρη, Ερατύρα αντί Εράτυρα, Βοǐον (με περισπωμένη) αντί Βόιον κι άλλα. Η δε πληροφορία ότι ο νομός Κοζάνης βρίσκεται περίπου 15 χιλιόμετρα πάνω από τις όχθες του ποταμού Αλιάκμονα είναι ακατανόητη -ίσως επιδιώκονταν να γραφεί ότι η πόλη της Κοζάνης βρίσκεται 15 χμ περίπου βορείως του ποταμού Αλιάκμονα, αλλά κανείς δεν είναι βέβαιος.

Ερείπια και τοποθεσίες
Επιθυμώντας οι χαρτογράφοι της INFOTE να ξεχωρίσουν από τους προηγούμενους συναδέλφους τους πρόσθεσαν ως ενεργούς οικισμούς που εγκαταλείφτηκαν τελείως από τα τέλη της δεκαετίας του ΄40. Στην περίπτωση του Τριλόφου, οικισμού στο βόρειο Γράμμο, παλαιότερα (αλλά και σήμερα) οι κάτοικοι τον αποκαλούσαν Σλίμνιτσα, οι χαρτογράφοι επέτυχαν, διότι η ανοικοδόμησή του ως τόπου εξοχικής διεξόδου έχει ήδη αρχίσει. Σε άλλες περιπτώσεις δεν ευνόησε η τύχη: έχει αναγραφεί στο χάρτη το χωριό του δυτικού Βιτσίου Ποιμενικό, παλαιότερα Βαψώρι ή, σωστότερα, Μπάπτσορ, ενώ κανένα ερειπωμένο σπίτι του ως τώρα δεν έχει επισκευαστεί ή ανοικοδομηθεί -μόνον ο ναός της έχει στερεωθεί, αλλά οι θύρες του κλειδωμένες.

Έτερη παραδρομή είναι η αναγραφή του Μαυρόκαμπου Γράμμου (παλαιότερα Τσιορνίλιστα) ως ενεργού σημερινού οικισμού. Λίγοι είναι όσοι έχουν ακουστά αυτό το καλυβοχώρι κι ελάχιστοι όσοι μπορούν σήμερα να εντοπίσουν τη θέση του μελετώντας στρατιωτικούς χάρτες, αφού ο Μαυρόκαμπος δεν ήταν παρά χειμερινός καταυλισμός κτηνοτρόφων της Νέας Κοτύλης, του οποίου ο ενοριακός ναός είναι εδώ και δεκαετίες αλειτούργητος.

Το χωριό Συκιές που οι γεωγράφοι της INFOTE ενέγραψαν μερικά χιλιόμετρα βορείως των Λευκάρων Κοζάνης έχει ή, καλύτερα, είχε μακρά ιστορία. Σε κρατικό έγγραφο αναφέρεται ότι ο συνοικισμός Σελεμετλέρ μετονομάστηκε το 1957 σε Συκέαι και ως Σελεμετλέρ καταγράφεται σε χάρτες του εμπορίου ή σχολικούς, τυπωμένους στην Αθήνα κι επίσης με τον ίδιο όνομα σε διάφορα κείμενα. Παλαιός στρατιωτικός χάρτης αναγράφει ως ενεργό οικισμό βορείως των Λευκάρων μόνο το Νταουτλή, ενώ δάσκαλος γεωγράφος σχεδιάζει μεν το κυκλικό σήμα του οικισμού αλλά δεν αναγράφει το όνομά του, ίσως διότι θεώρησε μη αρμόζουσα την τουρκική ονομασία Νταουτλή ή επειδή δεν είχε κατάλληλες πληροφορίες. Τι πραγματικά συνέβη;

Κατ΄ αρχήν, ο ειρημένος οικισμός ήταν ένας από τους εννέα οθωμανικούς μαχαλάδες της κοινότητας Ακσακλί, η οποία μετονομάστηκε το 1927 σε Λεύκαρα. Σύμφωνα με κατοίκους των Λευκάρων ο εξωτερικός μαχαλάς Νταουτλού (οι πατέρες τους νταούτ ονόμαζαν το δένδρο συκαμνιά -dut είναι στην τουρκική η συκιά) βρίσκεται αποκομμένος τρεις εκατοντάδες μέτρα από το κέντρο του σημερινού χωριού και μετονομάστηκε Συκέαι, επειδή κοντά υπήρχαν συκιές. Άλλος είναι ο εσωτερικός μαχαλάς των Λευκάρων, τον οποίο οι ίδιοι εκφωνούν Σερεμετλέ. Οι κάτοικοι του Νταουτλού το εγκατέλειψαν πριν από 30 περίπου χρόνια και μετοίκησαν στα Λεύκαρα -σήμερα μόνο ερειπωμένα σπίτια γεμάτα συκιές συναντά ο επισκέπτης.

Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο στο https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1598