Η Πρωτοχρονιά ή Αϊ-Βασίλης ήταν και είναι μεγάλη γιορτή στη Μεταμόρφωση Κοζάνης. Όλοι το πρωί έβαζαν τα «καλά» τους και πήγαιναν στην εκκλησία. Όταν σχολούσε πήγαιναν σπίτι και έκοβαν τη βασιλόπιτα, που ήταν τυρόπιτα με φύλλα ψημένα στη γάστρα από καλαμποκάλευρο και ετοιμάζονταν για τα λιουγκατσάρια, όπου συμμετείχαν μόνο άντρες. Ο καπετάνιος και η νύφη ήταν το συνηθισμένο ντύσιμο. Γίνονταν αρκετά ζευγάρια καπεταναίοι και νύφες. Ο καπετάνιος φορούσε φουστανέλα, ενώ τα αγόρια που γίνονταν νύφες την παραδοσιακή γυναικεία στολή. Δύο ντύνονταν κουδουνάδες (λιουγκατσάρια) ζωσμένοι με κουδούνια και κυπριά, βαμμένοι με καπνιά στο πρόσωπο και στα χέρια και πάντα κρατούσαν ένα ξύλο (ρόπαλο) στα χέρια τους. Όταν μαζεύονταν όλοι στο σημείο που είχαν συνεννοηθεί, ξεκινούσανε.
Πρώτα πήγαιναν στο σπίτι του παππά, μετά του προέδρου και στη συνέχεια σ’ όλο το χωριό. Όποτε συναντούσαν κάποιον στο δρόμο πήγαιναν μπροστά του και πηδούσαν, κουνώντας τα κουδούνια τους σαν δαιμονισμένοι μέχρι να τους δωρίσει. Μόλις τους έδιναν χρήματα του φιλούσαν το χέρι και συνέχιζαν. Το ίδιο κάνουν γυρίζοντας όλα τα σπίτια του χωριού, πάνε μπροστά στους οικοδεσπότες και χτυπάνε τα κουδούνια μέχρι να τους δωρίσουν. Πολλές φορές οι «νύφες» φεύγουν από την ομάδα και προκαλούν τους περαστικούς σηκώνοντας τις φούστες τους. Οι θαρραλέοι προσπαθούν να τις πειράξουν, να τις τσιμπήσουν, να τις φιλήσουν ακόμα και να τις αρπάξουν. Τα λουγκατσάρια έχουν την ευθύνη να τις περιφρουρούν από όποιον τολμήσει να τις πειράξει ή να τις … αρπάξει. Και τότε ξεσπάει μεγάλος σαματάς και κυνηγητό που έχει πολύ γέλιο.
Στη διαδρομή από σπίτι σε σπίτι, ακολουθούν πολλοί χωριανοί η λεγόμενη παρέα. Παλιά υπήρχαν δυο, τρεις παρέες για να τελειώνουν πιο γρήγορα τα σπίτια. Σε κάθε σπίτι που πήγαιναν έλεγαν πολλά παραδοσιακά τραγούδια, ανάλογα με τους καημούς και τις επιθυμίες του νοικοκύρη. Στο σπίτι που έχει κόρη για παντρειά τραγουδούν «Εδώ σε τούτη την αυλή στου μάρμαρου στρουμένου, ιδώ ‘χουν κόρη για παντρειά…» . Στο σπίτι που έχουν ξενιτεμένους τραγουδούν το «Ξενιτεμένο μου πουλί, και παραπονεμένο, η ξενιτιά σι χαίριτει, κι εγώ χω τον καημό…». Στου παπά το σπίτι το «Κάτω στους κάμπους τους τρανούς, στα πράσινα λιβάδια, εκεί κοιμάται ου Δέσποτας με το σταυρό στα χέρια…», και στου προέδρου το σπίτι το «Χρυσός αητός εκάθησε στην πέτρα στου ληθάρι…».
Σε αυτούς που έχουν ζώα «Τσιουμπάνους που κοιμήθηκει στουν κέδαρου απου κάτου…» και όπου είχαν μικρό «Ένα μικρό μικρούτσικο, Σαββάτο γεννημένο..». Στο κέρασμα τραγουδούσαν το «Και πώς να τον τιμήσουμε αυτόν τον νοικοκύρη, να τον ειπούμε άρχοντα..» και φυσικά τραγουδούσαν το «Άγιος Βασίλης έρχετει, Γενάρης ξημερώνει…».
Οι νοικοκυραίοι τους καλοδέχονταν με ευχές και τους κερνούσαν μεζέδες, κρασί και τσίπουρο. Όταν τελείωναν γυρίζοντας όλο το χωριό μαζεύονταν στο γιουφύρι (πλατεία) και τραγουδούσαν όλοι μαζί και χόρευαν το κλέφτικο τραγούδι
«Ου Ζήτρος κάνει τη χαρά, άιντι χαρά στον ανιψιό του…».
Αυτό το έθιμο έχει πολύ βαθιά στο χρόνο τις ρίζες του και οι συμβολισμοί που ενέχονται είναι πολλοί και έντονοι. Οι μεταμφιέσεις αναπαριστούν πνεύματα και δυνάμεις της φύσης καθώς και προγονικές ψυχές, στις οποίες γίνεται επίκληση για να βοηθήσουν στην νέα καλλιεργητική περίοδο και την καλή σοδειά των δημητριακών. Η προσθήκη κουδουνιών σκοπό έχει να διώξει κάθε κακό και, ταυτόχρονα, με το θόρυβο και τα πηδήματα, να «ξυπνήσει» το σπόρο σταριού που «κοιμάται» μέσα στη γη για να αρχίσει να βλαστήσει.
Οι άνδρες που συμμετέχουν έχουν όλοι από έναν ρόλο .Οι κύριοι ρόλοι είναι ο Γαμπρός και η Νύφη (οι όποιοι συμβολίζουν τη γονιμότητα και την ευγονία) και τα Λουγκατσάρια οι οποίοι ήταν οι προστάτες του ζευγαριού (της γονιμότητας δηλαδή σε συμβολικό επίπεδο). Όλα τα χειμωνιάτικα έθιμα και οι γιορτές έχουν έναν και μοναδικό συμβολισμό: τη γονιμότητα της γης. Αυτή την εποχή, που γονιμοποιείται η γη, όλες οι δραστηριότητες των ανθρώπων πρέπει να έχουν σχετικούς συμβολισμούς.
Όλα τα δρώμενα είναι ανδροκρατούμενα, άλλωστε το δείχνουν οι μεταμφιέσεις των φαλλοφόρων ανδρών σ’ όλες τις εκδηλώσεις του χειμώνα (Λουκατσάρια, Αποκριές). Αυτή την περίοδο η γη παρομοιάζεται με τη γυναίκα, που πρέπει να γονιμοποιηθεί. Το όργωμα της γης με το υνί παρομοιάζεται με συνουσία, όπου το υνί είναι ο φαλλός. Αυτή η γονιμοποιητική συμβολική δράση των φαλλικών εθίμων αναμένεται την άνοιξη να δώσει τους καρπούς της. Γι’ αυτό τα ανοιξιάτικα έθιμα και τραγούδια αποτελούν εκδηλώσεις κυρίως των γυναικών και συμβολίζουν την καρποφορία της γης, η οποία αποδίδει τους καρπούς της απ’ τη γονιμοποίηση του χειμώνα.
Ούτε οι ημερομηνίες ούτε τα διάφορα λαϊκά δρώμενα είναι τυχαία αυτό το διάστημα του χειμώνα. Αν γυρίσουμε το χρόνο πολύ πίσω, τότε που ο χριστιανισμός δεν υπήρχε ως θρησκεία, θα δούμε τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους να έχουν πολλές γιορτές την περίοδο αυτή. Τα δε «Ρουγκατσάρια» ή «Λουγκατσάρια» συνέπιπταν χρονικά με τα αρχαία «μικρά Διονύσια», τα Διονύσια των αγρών και πρέπει να θεωρούνται μετεξέλιξή τους.
Από τους ερευνητές και τους λαογράφους έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις και ερµηνείες για την προέλευση της λέξεως Ρουγκατσάρια (Λουγκατσάρια).
Η πρώτη παραπέμπει στην λατινική λέξη Rogatio, που είναι ουσιαστικό του ρήματος Rogo «ρόγκο» που σημαίνει ζητώ, με την έννοια πως απαιτώ ανταμοιβή του κόπου μου. Κάτι που δεν απέχει και πολύ από την πραγματικότητα, αφού οι μασκαρεμένοι γυρνούσαν στα σπίτια του χωριού και τραγουδώντας μάζευαν χρήματα και άλλα δώρα.
Η δεύτερη εκδοχή παραπέμπει στη σλαβική λέξη «ρογκ» που σημαίνει κέρατο. Οι μασκαρεμένοι, εκτός από τις προσωπίδες, φορούσαν και κέρατα ζώων και ιδιαίτερα κριαριών.
Η τρίτη εκδοχή «ρογκάτσια» προβιές , επειδή οι ομάδες μεταμφιεζόταν με δέρματα ζώων.
Και µία άλλη εκδοχή, προέρχεται από τον ήχο ρούγου – ρούγου, που έβγαζαν τα κυπροκούδουνα που φορούσαν οι μασκαρεμένοι.
Επίσης τα «Ρουγκατσάρια» αποδείχθηκαν επί Τουρκοκρατίας το καλύτερο μέσο επικοινωνίας των σκλαβωμένων Ελλήνων, αφού οι κάτοικοι της περιοχής κατόρθωναν με τον τρόπο αυτό να περνούν κυριολεκτικά κάτω από τη “μύτη” των Τούρκων, που έβλεπαν το έθιμο ως θέαμα και μόνο, τα μηνύματα του απελευθερωτικού αγώνα και της χριστιανικής πίστης.
Από το tovoion.com
